Αντρέι Ρουμπλιόφ (1966) – Αντρέι Ταρκόφσκι
Ρωσία. Μεσαίωνας. Αχανείς πεδινές εκτάσεις. Νερό. Λάσπη. Αέρας. Φωτιά.
Τα τέσσερα στοιχεία της φύσης θα παίξουν για ακόμη μια φορά κυρίαρχο ρόλο μέσα στην ταινία του Αντρέι Ταρκόφσκι. Οι τέσσερις εποχές διαδέχονται η μία την άλλη στη Ρώσικη επαρχία. Οι άνθρωποι προσπαθούν να βρουν τη θέση τους στην απεραντοσύνη της ρωσικής υπαίθρου. Πρόσωπα στο ημίφως, μελωδικές φωνές. Μια απεραντοσύνη που φαντάζει επιβλητική, που σχεδόν κατασπαράζει τους πάντες. Ένας αγιογράφος κουβαλάει το δικό του σταυρό μέσα στα λασπωμένα τοπία και τη φτώχεια. Ένας ορθόδοξος ναός θα γίνει μάρτυρας ενός αφανισμού. Οι εξουσιαστές παλεύουν για να πάρουν το μερτικό τους. Ζήλια. Φθόνος. H εκκωφαντική σιωπή διακόπτεται από στιγμές ήσυχης και αιφνίδιας φρικαλεότητας.
Η ταινία αρχίζει μπροστά από έναν ναό. Ένας άνδρας δραπετεύει από τη γη με ένα αερόστατο. Αφήνει ένα τοπίο λίγο πριν τη μάχη. Φωνάζει «Πετάω». Διασχίζει τη ρωσική ύπαιθρο με το αερόστατο του και ο ουρανός βρίσκεται από κάτω του, καθρεπτίζεται στις μεγάλες υδάτινες μάζες. Όταν κοιτάς από ψηλά, τα πάντα χάνουν το νόημα τους, ο άνθρωπος γίνεται πολύ μικρός και ασήμαντος μέσα στην πλάση. Φαίνεται πως αυτός ο άνδρας τα λίγα λεπτά της πτήσης του, λίγο πριν την πτώση του, βρήκε την ελευθερία του. Ένα άλογο φαντάζεται να περπατάει στον ουρανό. Και μετά σκοτάδι.
Ο θεατής ακολουθεί τον γνωστότερο Ρώσο αγιογράφο Αντρέι Ρουμπλιοφ (ενσαρκώνει ο Anatoly Alekseyevich Solonitsyn) μέσα από έξι κεφάλαια της ζωής
του. Μέσα σε αυτά τα κεφάλαια μπορεί να αισθανθεί αυτό που κινεί τον καλλιτέχνη, μπορεί να αισθανθεί την ατέρμονη αναζήτηση για ουσία στην πίστη. Ο Αντρέι Ρουμπλιόφ, μέσα στα έξι κεφάλαια, κουβαλάει το δικό του σταυρό. Περνάει δια πυρός και σιδήρου γιατί ξεχωρίζει για την ικανότητα και την αφοσίωση του στην τέχνη του. Ζώντας σε μια εποχή βίας, στο επίκεντρο κοινωνικών και πολεμικών αναταραχών, σκοτώνει έναν Ρώσο στρατιώτη. «Τη μισή μου ζωή πέρασα τυφλός! Μέρα- νύχτα δούλευα γι’ αυτούς (Ρώσους πρίγκιπες)! Αλλά δεν είναι άνθρωποι.» λέει στον νεκρό δάσκαλο του, τον Θεοφάνη. Αηδιασμένος αποφασίζει να μην ξαναζωγραφίσει. Μέσα στην ταινία, η πίστη του δοκιμάζεται από τη φρίκη που τον περιβάλλει, αλλά είναι αυτή που τον κρατάει ζωντανό και τον τροφοδοτεί με ηρεμία ώστε να συνεχίσει μέχρι το τέλος.
Ο Ανατόλυ ερμηνεύει το ρόλο του Αντρέι με σεβασμό και λιτότητα, δημιουργώντας το ασκητικό και έντονα προβληματισμένο προφίλ του καλλιτέχνη. Η ερμηνεία του χαρακτηρίζεται από λεπτότητα από τις παύσεις του και τα βλέμματα του χαρακτήρα, μέχρι και τις έντονα συγκινησιακές στιγμές του. Δεν είναι τυχαίο, άλλωστε το γεγονός ότι συνεργάστηκε με τον Ταρκόφσκι και σε επόμενες ταινίες του, στο Solaris (1972), στο Mirror ( 1975) και στο Stalker (1979).
Η εικόνα είναι κυρίως ασπρόμαυρη. Το χρώμα έρχεται στο τέλος, και βρίσκεται στις αγιογραφίες του Ρουμπλιόφ. Ωστόσο, βέβαια, δεν λείπει από την ταινία. Ο θεατής σύντομα οξύνει τις αισθήσεις του και βλέπει ανάγλυφα. Η ταινία με τρόπο αισθαντικό μας βάζει σιγά σιγά στο τότε. Πλάνα που σφύζουν από χρόνο και δράση, διαδέχονται πλάνα αργά, πλάνα περιπλάνησης που εντείνουν την απεραντοσύνη της υπαίθρου και τη μοναξιά του Ρουμπλιόφ. Ο θεατής συχνά βλέπει από μακριά τη δράση, από τόσο μακρινή απόσταση, που τα πρόσωπα χάνουν τη μοναδικότητα τους. Άλλες φορές, ο θεατής βρίσκεται στο κέντρο της δράσης, ανάμεσα σε άνδρες που ξιφομαχούν ή παλεύουν. Το μονοπλάνο αποτελεί κύριο εκφραστικό μέσο του σκηνοθέτη. Ο Ταρκόφσκι προτιμά μεγάλα και αργά πλάνα, στα οποία ο χρόνος περνάει και χάνεται, που όμως καταγράφεται η ιδιαιτερότητα της κάθε στιγμής. Έτσι άλλωστε δεν συμβαίνει και στη ζωή; Το αμοντάριστο υλικό για τον Ταρκόφσκι είναι πηγή ζωής. Ο ίδιος, άλλωστε έχει πει ότι το φιλμ δεν φτιάχνεται στο μοντάζ.
Ο Ταρκόφσκι δεν είναι σκηνοθέτης που χρησιμοποιεί αλληγορίες ή συμβολισμούς, γιατί όπως λέει το σύμβολο έχει ένα πολύ συγκεκριμένο νόημα. Ο Ταρκόφσκι χρησιμοποιεί ισχυρές εικόνες, γιατί οι εικόνες είναι απροσδιόριστες ως προς το νόημα, είναι σβώλοι ζωής. Δημιουργεί εικόνες που αγγίζουν την ψυχή του θεατή. Κάθε τι που βλέπουμε στην ταινία είναι απαραίτητο για να συνθέσει μια εικόνα. Η φωτιά στις σκηνές κορύφωσης είναι ένα μέσο για να καταγραφεί η καταστροφή και η φρικαλεότητα.
Γύρισε ο Ταρκόφσκι μια ιστορική ταινία για τη βιογραφία του Ρουμπλιόφ; Η απάντηση είναι πως όχι. Ο Ταρκόφσκι στην ταινία του μιλάει για την ζωή του Ρουμπλιόφ, όμως δεν τον ενδιαφέρει αυτή καθαυτή η ιστορία, όσο η σημασία της τέχνης του Ρουμπλιόφ για τη ρωσική κουλτούρα. Όλα τα γεγονότα που παρακολουθούμε, τα βλέπουμε μέσα από το πρίσμα του πώς επηρέασαν τον καλλιτέχνη και πώς τον οδήγησαν στην ωρίμανση και την ολοκλήρωση του. Άλλωστε, ο Ταρκόφσκι μέσα από την τέχνη του συχνά αποτυπώνει τη νοσταλγία για το ιδεώδες. Στην προκειμένη περίπτωση, γύρισε μια ταινία για έναν άνθρωπο που πασχίζει για την ουσία της πίστης του.
Γιάννης Μπατσής